Daha önce vaat ettiğim gibi yavaştan öğretici kısa notlar yazmaya başlıyorum. Alfabe bir ön bilgi niteliğinde olduğundan bu derse 0 numarasını verdim.

Esperanto’nun yazımı tamamen düzenli olup Latin Alfabesi’ni temel alıyor.

Esperanto Alfabesi’nde 28 harf var. Her birinin okunuşu belli. 5’i sesli, 23’ü sessiz.

Alfabede Q, W, X, Y yok. Y hariç aynen Türkçedeki durum.

Ĉ, Ĝ, Ĥ, Ĵ, Ŝ, Ŭ gibi 6 ekstra harf var, aynen Türkçedeki Ç, Ğ, İ, Ö, Ş, Ü gibi.

Aslına bakılırsa, 1887’den beri kullanılan Esperanto Alfabesi, 1928’de yürürlüğe giren Türk Alfabesi’ne o kadar çok benziyor ki, o dönemin Esperanto için oldukça parlak olduğunu da hesaba katınca, acaba alfabemiz Esperanto Alfabesi’nden esinlenmiş olabilir mi diye düşünmeden edemiyorum.

Şimdi hangi harf nasıl okunur ona geçelim...

Aynı okunan harfler

Şu harfleri hiç dert etmeyin, aynen Türkçedeki gibi okuyun:

A, B, D, E, F, G, H, K, L, M, N, O, P, R, S, T, U, V, Z.

Esperanto bir uluslararası dil olduğundan aksan problemi yok. Yani belki Esperanto’yu Türk aksanıyla konuşacaksınız, ancak bu başkasının gözünde ne yanlış olacak, ne de eksik. Çünkü herkes kendi aksanıyla konuşur, mesela Fransızların bazısı Esperanto’daki R’leri meşhur Fransız R’si gibi okur. Harfler birbirine karışmadıkça hepsi doğru, standart veya üstün aksan yok.

Şimdi aşağıdaki kelimeleri içinizden geldiği gibi okuyabilirsiniz, bence kesin doğru okumuş olacaksınız (denenmiştir).

Son örnek ilginç çünkü bu şekilde başlayan çok az kelime var. Kelime başında yan yana duran kn harflerini arada bir ı varmış gibi okuyabilirsiniz, İngilizceden gelip de k’yi yutanlardan olmayın.

Anlamları sadece sübliminal olsun diye yazdım. Onları şimdilik görmezden gelin, unutun...

Aynımsı Okunan Harfler

Esperanto’da bazı harfler var ki aynen Türkçedeki gibi okunsa da teknik olarak aynı okunur diyemiyorum ama aynı okunuyor gibi oluyor. İşte onlar şunlar:

I - i

Türkçe’deki i sesini verir. Büyük-küçük harf eşleşmesi Türkçeden farklı olduğundan bu kategoriye aldım.

Ĉ - ĉ

Türkçedeki ç sesini verir.

Ĉio’yu okurken i ile o arasındaki geçişi isterseniz biraz yuvarlayın, ya da isterseniz bu iki harfi birbirinden kopuk olarak okuyun. Kolayınıza geleni yapın, her ikisi de doğru.

Ŝ - ŝ

Türkçedeki ş gibi okunur.

Ĵ - ĵ

Türkçedeki j gibi okunur.

FARKLI OKUNAN HARFLER

Geriye kalan 5 harfin okunuşu Türkçedeki gibi değil. Yani Esperanto okurken bilmeyene hata yaptırabilecek sadece ve sadece 5 (hatta dört buçuk) harf var:

J - j

Çok sık rastlayacağımız bu harf Türkçedeki y sesini verir. Aman dikkat..!

Ĝ - ĝ

Türkçedeki c sesini vermektedir.

Ŭ - ŭ

Türkçede tam olarak bire bir karşılığı olmayan 3 harften biri bu. Aslında çok da yabancısı olmadığımız bir sesi temsil ediyor: w. Yani dudaklar u demeye yakın bir vaziyetteyken söylenen v’ye yakın bir ses.

v ile ŭ Esperanto’da birbiriyle pek işi olmayan harfler. W’ye yabancıyım deyip de bunu V gibi okursanız bu durum çok da göze batmaz, çünkü ikisinin de konumu genel olarak bellidir, v istisnalar hariç daha çok hece başında, ŭ ise hece sonunda yer alır.

Ŭ harfinin Türkçedeki Ğ’ye benzerliği tepesindeki hoketo (çengelcik) denen şeyden ibaret değil. Temsil ettikleri ses olarak her ikisi de akıcı ve az belirgindir. Ayrıca aynen Ğ gibi, Ŭ da kelime başında bulunmaz, ama kendi adı ve bazı ünlemler istisna.

Ŭ’nun hareket alanı sınırlıdır. Hemen hemen her zaman ya a’dan ya da e’den sonra gelir, yani aŭ (aw) ya da eŭ (ew) şeklinde ortaya çıkar.

C - c

C harfini ts şeklinde okuyabilirsiniz.

Esperanto’da 1 harf 1 sese karşılık gelir. C harfi de aslında böyledir, ancak bu harf Türkçede bulunmadığından hızlı söylenen bir TS ikilisi gibi okumanızda mahsur yok, zira konuşanların çoğu böyle yapıyor.

Yok eğer mutlaka bu harfin hakkını vermek isterim derseniz, Türkçede olsa ona s’nin süreksizi derdik, yani ş yanında ç ne ise, s yanında da bu o olurdu. Çince, Japonca, İtalyanca, Almanca, Rusça ve neredeyse bilcümle Orta Avrupa ve Kafkas dillerinde ve dahi bizim Karadeniz şivesinde bulunur. Yine de TS şeklinde okumanız kâfidir.

Sonuncusu, Esperanto’da telaffuzu en zor sayılan kelimelerden biri. Böylelerinin sayısı az ve başlangıçta anormal gözükse de alışması kısa sürer.

Ĥ - ĥ

Ve geldik Esperanto Alfabesi’nin en garip harfine…

Schrödinger denkleminden fırlamış hamiltonyen operatörü gibi duran bu harf Esperanto’da en baştan beri var olmakla birlikte, ilerleyen yıllarda okumakta zorlanan bir güruh tarafından bu harfe âdeta savaş açılmış ve dilden büyük oranda tecrit edilmiş.

Gerçi hâlâ kullanımda olsa da, Esperanto’da ĥ içeren her kelimeye ĥ içermeyen bir alternatif getirilmiş.

Bu harfin verdiği ses Türkçede yok ama Anadolu’da birçok ağızda rastlamak mümkün. Kiril, Yunan ve bazı Latin temelli alfabelerde genelde X sembolü ile gösterilir. Türkçedeki K’nin sürekli, Ğ’nin sert versiyonudur.

Aşağıdaki örneklerde bunun okunuşunu da yine /ĥ/ ile gösterdim. Bu harfi içeren bütün kelimeler yenileri ile yer değiştirdiğinden örneklerin yanına alternatiflerini de yazdım, ama şahsen ĥ’li versiyonları ben hâlâ kullanıyorum, hem daha ilginç, hem de arkaik bir görüntü katıyor.

Bu kadar örnek yazdığıma bakmayın. O kadar nadir karşınıza çıkar ki, bazen koca bir kitabı okuyup bitirirsiz de bu harfi hiç görmezsiniz.

Harflerin adı

Türkçedeki mantığa çok benzer şekilde, sesli harflerin adı kendi sesi, sesiz harflerin adı ise kendi sesi + o harfidir. Harflerin adlarını, mesela şu videodan dinleyebilirsiniz:

(Not: Videoda büyük J harfinin yanına yanlışlıkla j yerine i yazılmış, onu dikkate almayınız.)

Bu harfler nasıl yazılır?

Az önce gördük Esperanto’da 6 “değişik” harf var: Ĉ-ĉ, Ĝ-ĝ, Ĥ-ĥ, Ĵ-ĵ, Ŝ-ŝ, Ŭ-ŭ. Bu harfler bu şekliyle başka hiçbir dilde yok. Denir ki Zamenhof bu harfleri Esperanto’nun bir alametifarikası olarak bilerek böyle yapmış. Üstelik o zamanki baskı teknolojileri ilkel olduğu hâlde bunu göze almış. Bugün ise bu harfleri yazmak oldukça kolay.

Bilgisayarda

Linux sürümlerinde klavye düzenini Esperanto olarak seçebilirsiniz. Aslında Windows 10’da da klavye dili olarak Esperanto seçilebiliyor, ancak nedense altında bir klavye düzeni yüklü değil, yine de kendi klavye düzeninizi oluşturmanız ya da klavyeye makrolar atamanız mümkün.

Sürekli klavye değiştirmek yerine, yardımcı program kullanmak çok daha kolay. Bu tarz programların sayısı çok olsa da yıllardır Tajpi kullanıyorum ve diğer alternatiflerin adlarını bilmemi gerektirmeyecek kadar iyi çalışıyor.

Tajpi’yi arayıp indirir ve kurarsanız Agordi yazan yerden ayarları açın.

Aşağıdaki ayarları yapıp kullanmanızı öneririm (Bone onaylamak, Nuligi iptal etmek için).

Bu program arka planda aktifken Esperanto yazmak gerçekten çok kolay.

• ĉ yazmak için önce c sonra x
• ĝ yazmak için önce g sonra x
• ĥ yazmak için önce h sonra x
• ĵ yazmak için önce j sonra x
• ŝ yazmak için önce s sonra x
• ŭ yazmak için önce u sonra x

Bu kadar…

Mesela ŝanĝas yazmak için sadece s x a n g x a s tuş girişlerini yapmanız yeterli.

Eğer bu sistemin kullanımı istemeden şapkalı harf üretiyorsa yapmanız gereken x tuşuna iki kez basmak. Örneğin,

• L i n u x yazmak Linŭ çıktısını, L i n u x x yazmak Linux çıktısını verir.
• S J C X yazmak SJĈ çıktısını, S J C X X yazmak SJCX çıktısını verir.

Görüldüğü gibi gayet pratik. Son bir not; girişlerinizi gerçek zamanlı olarak değiştirdiğinden bazı virüs programları bu programı virüs zannedebilir, endişelenmeyin.

Telefonda

Telefonda tek yapmamız gereken Esperanto klavye indirmek.

Aslında telefonda da ikide bir klavye değiştirmeden x’lerle yazabilmek isterdim ama böyle bir uygulama yıllardır bulamadım.

Telefonlar için tavsiye edeceğim klavye Google Klavye ya da yeni adıyla GBoard. Ayarlardan klavye dili olarak Esperanto’yu seçebilirsiniz. Önemli bir artısı; kelime tamamlama var, yani Esperanto kelimeleri tanıyor.

Bunlarla uğraşamam diyenlere

Belki ek uygulama kurmak veya kuruluysa bile ikide bir açıp kapamak istemezsiniz, ya da kullandığınız yazılım bu harfleri desteklemez.

Turkcede boyle durumlarda cogu zaman ozel harflerden feragat edip su anda okudugunuz tarzda yaziyoruz.

Dikkat..! Esperanto’da bunu asla ve asla yapmayın, Böyle bir pratik Esperanto’da olmadığından yazdıklarınızın yanlış anlaşılması çok büyük ihtimal.

Peki öyleyse ne yapacaksınız? Çok basit. Aynen Tajpi bahsindeki gibi x’ler kullanarak yazacaksınız.

Buna X-Sistemo deniyor ve oldukça yaygın bir kullanım, baya yaygın, internette sıkça rastlarsınız.

İlk bakışta biraz değişik gibi gözükse bile dili öğrenip kullandıkça göze hiç batmıyor, en azından ben karşıdaki kişinin mesajını okurken normal harflerle mi yazmış yoksa x’lerle mi yazmış, inanın çoğu zaman farkına bile varmıyorum.

Bu durumda ŝanĝas yazmak isteyen biri sxangxas yazıp geçiyor, “Ŝi ĉeĥiĝos ĵaŭde.” cümlesi “Sxi cxehxigxos jxauxde.” şeklinde karşımıza çıkıyor.

Bir iki başka tarihsel yöntem kullanan da var ama bugün artık X-sistemi gibi yaygın değiller ve kullananlar azalıyor. Yine de bir gün rastlarsanız zaten anlar ve rahatlıkla okursunuz. O yüzden bahsetmeye gerek duymuyorum.

---

Evet, alfabe bahsi bu… Özetle sadece 5 harfin okunuşuna dikkat edin: j, ĝ, ŭ, c, ĥ... Ve şapkaları yazamadığınızda x’ten yardım alın… Şimdilik bu kadar...