Co kryją w sobie drzwi z Santa Sabina? cz. 1 (W drodze po dyplom! #4)

Po najintensywniejszym (a zarazem: ostatnim) tygodniu w semestrze przyszedł czas odpoczynku. Niektórzy nazywają go sesją. Przede mną jednak jeszcze tylko pięć zaliczeń. Zgodnie z obietnicą - w dzisiejszym wpisie opiszę zachowane kwatery drzwi z Santa Sabina. Jako, że jest dużo do opisywania - artykuł podzielę na dwie części.

Drzwi z bazyliki Santa Sabina - kwatery 1-8

Na zdjęciu całe drzwi, podpisane odpowiednimi numerami, by ułatwić dalsze omawianie obiektu. To, co może - i powinno - wzbudzić czujność, to wielka symetria zachowanych kwater. Jest to pierwszy sygnał, że obecny kształt zabytku może być wynikiem ingerencji w oryginalną strukturę drzwi. Przekona nas o tym brak chronologii.

1. Ukrzyżowanie

Jest to pierwsze znane chrześcijańskie przedstawienie ukrzyżowania Chrystusa. Dlaczego dopiero w V wieku? Powodów jest wiele. Między innymi: biblijny zakaz sporządzania wizerunków Boga, sytuacja pierwszych chrześcijan i ich ograniczona możliwość sprawowania kultu oraz... wstydliwość. Dla późniejszych katolików krzyż związany będzie jednoznacznie ze zwycięstwem. Jednak nie było tak od początku i wizerunek krzyża był wciąż jeszcze przede wszystkim oznaką hańby. Na przedstawieniu w bazylice Santa Sabina krzyże są prawie niewidoczne, przez co niektórzy chcieli widzieć w tym panelu przedstawienie orantów.

2. Kobiety przy pustym grobie

Jest to ilustracja Ewangelii wg Świętego Mateusza:

Po upływie szabatu, o świcie pierwszego dnia tygodnia przyszła Maria Magdalena i druga Maria obejrzeć grób. A oto powstało wielkie trzęsienie ziemi. Albowiem anioł Pański zstąpił z nieba, podszedł, odsunął kamień i usiadł na nim. Postać jego jaśniała jak błyskawica, a szaty jego były białe jak śnieg. Ze strachu przed nim zadrżeli strażnicy i stali się jakby umarli. Anioł zaś przemówił do niewiast: «Wy się nie bójcie! Gdyż wiem, że szukacie Jezusa Ukrzyżowanego. Nie ma Go tu, bo zmartwychwstał, jak powiedział. Chodźcie, zobaczcie miejsce, gdzie leżał. (Mt 28, 1-6)

Kompozycja wymusiła uproszczenie sceny - przedstawiono jedynie dwie kobiety i anioła. Ponownie też rzuca się w oczy rodzaj architektonicznego tła w przedstawieniu.

3. Pokłon Trzech Króli

Choć pierwsze dwie kwatery ułożone były w porządku chronologicznym - trzecia ten porządek łamie. Ukazani są na niej Trzej Królowie oddający pokłon Dzieciątku. To przedstawienie sceny ewangelicznej:

Gdy ujrzeli gwiazdę, bardzo się uradowali. Weszli do domu i zobaczyli Dziecię z Matką Jego, Maryją; upadli na twarz i oddali Mu pokłon. I otworzywszy swe skarby, ofiarowali Mu dary: złoto, kadzidło i mirrę. (Mt 2, 10-11)

4. Chrystus z dwoma uczniami (traditio legis?)

Przyjęcie teorii, że przedstawienie w czwartej kwaterze to traditio legis (czyli ukonstytuowanie Kościoła, przekazanie prawa prymatu św. Piotrowi) oznaczałoby, że nie wszystkie panele drzwi z Santa Sabina mają źródło w Piśmie Świętym. Jest to scena wywodząca się tradycji ikonograficznej wczesnego chrześcijaństwa, na której ukazany jest Chrystus w otoczeniu świętych Piotra i Pawła. Trudno nie zauważyć podobieństwa omawianej kwatery z jednym z pierwszych przedstawień traditio legis w Mauzoleum Konstancji.

Warto zwrócić uwagę na sposób zakrycia dłoni świętego Piotra płaszczem oraz obecność palm - wypełniających kompozycję. Także typ Chrystusa "apolliński" zdaje się wskazywać, że mamy do czynienia wręcz z przetworzeniem sceny znanej z Santa Costanza.

5. Cuda Chrystusa (Wskrzeszenie Łazarza, Rozmnożenie chleba, Cud w Kanie)

Kwatera ukazuje cuda Chrystusa opisywane w Ewangeliach. Z matematyczną precyzją ukazane siedem chlebów i trzy ryby pozwalają identyfikować scenę jako drugie rozmnożenie chleba, opisane w Ewangeliach wg św. Mateusza i św. Marka. Przy cudzie w Kanie Galilejskiej, opisanej w Ewangelii wg św. Jana, dodano jednak stągiew, być może w celu uzupełnienia kompozycji - a może przez analogię do rozmnożenia chleba?
Wybór cudów nie jest przypadkowy. Rozmnożenie chleba i przemienienie wody w wino można nazwać prefiguracją ustanowienia Eucharystii. Wskrzeszenie Łazarza odczytywać można jako uzyskanie nowego życia w Chrystusie i zapowiedź powszechnego zmartwychwstania.
Pierwszy z pionowych paneli podzielony jest na trzy poziome, narracyjne. Całość jednak przedstawienia ma charakter ideacyjny.

6. Czyny Mojżesza

Kolejny podzielony na (tym razem cztery) sceny poziome panel pionowy. Jednocześnie pierwsza kwatera odwołująca się do wydarzeń starotestamentowych. Przedstawiono na niej czyny dokonane przez Mojżesza podczas wędrówki do Ziemi Obiecanej, po wyjściu z Egiptu. Pierwsza scena to być może cud w Mara:

Mojżesz polecił Izraelitom wyruszyć od Morza Czerwonego, i szli w kierunku pustyni Szur. Szli trzy dni przez pustynię, a nie znaleźli wody. I przybyli potem do miejscowości Mara, a nie mogli pić wód w Mara, gdyż były gorzkie; przeto nadano temu miejscu nazwę Mara. Szemrał lud przeciw Mojżeszowi i mówił: «Cóż będziemy pili?» Mojżesz wołał do Pana, a Pan wskazał mu drewno. Wrzucił on je do wody, i wody stały się słodkie. (Wj 15,22-25)

Kolejne łatwiejsze są do interpretacji. Druga i trzecia scena przedstawiają ucztę, z przepiórkami i manną - czyli rozdział szesnasty Księgi Wyjścia. Ostatnia scena ukazuje wyprowadzenie wody ze skały.

[...] Oto Ja stanę przed tobą na skale, na Horebie. Uderzysz w skałę, a wypłynie z niej woda, i lud zaspokoi swe pragnienie». Mojżesz uczynił tak na oczach starszyzny izraelskiej. (Wj 17, 6)

Wszystkie cztery przedstawienia ukazują troskę Boga o Jego lud i wchodzą w pewnego rodzaju dialog z piątą kwaterą.

7. Wniebowstąpienie Chrystusa

Kwatera ukazuje Chrystusa wstępującego (przy "pomocy" trzech aniołów) do Nieba. Na dole przedstawiono czterech uczniów Jezusa. W obu Ewangeliach, które poświadczają Wniebowstąpienie, wydarzenie to obserwowane jest przez jedenastu apostołów - uproszczenie wymuszone zostało najpewniej przez wymiary pola obrazowego i w trosce o czytelność kompozycji. W obu źródłach mowa o "uniesieniu Chrystusa do nieba", co może być wyrażone przy pomocy unoszących, a nawet: wciągających Chrystusa aniołów. Jest to pierwszy pionowy panel bez podziałów na mniejsze, narracyjne sceny. Pierwszy też, w którym dominuje ruch wertykalny.

8. Paruzja

Ostatni z dzisiaj opisywanych paneli także zdominowany jest ruchem wertykalnym, choć o odwrotnym zwrocie. Długo nazywany "enigmatycznym" panel ósmy przedstawia najpewniej paruzję - ponowne przyjście Chrystusa na końcu czasów. Zdaniem Kantorowicza znowu Chrystus ma swojego prekursora w postaci krzyża zstępującego przed Nim z nieba w holo. Obok Chrystusa, ukazanego w górnej części pola obrazowego, znajdują się litery alfa i omega, w narożach - cztery zwierzęta apokaliptyczne. Na ponowne przyjście Chrystusa czekają najprawdopodobniej święci Piotr i Paweł oraz Maryja.
Jest to najbardziej mistyczny z dotychczas opisanych paneli. Kantorowicz zestawia go z Przybyciem Króla - czy też "Aklamacją". Jako typ "przybycia Króla" w ostatecznym eschatologicznym znaczeniu.

---

W przyszłym tygodniu opiszę pozostałe kwatery. Zdradzę Wam też, co robię w związku z magisterką... muszę przetranskrybować Paraphrasis Tylkowskiego, zatem siedzę ostatnio nad tym:

A stron jedynie 561...

... ale warto, bo można trafić na takie cudeńka!

Jest co badać - do przyszłego tygodnia! :)